Дар шароити обшавии босуръати пиряхҳо, ки дар натиҷаи тағйирёбии иқлими ҷаҳонӣ ба вуҷуд омадааст, идоракунии устувори захираҳои об ва пиряхҳо ба яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати миллии Тоҷикистон табдил ёфтааст. Дар мақола механизмҳои ҳуқуқии идоракунии устувори пиряхҳо дар заминаи сиёсати ҳуқуқие, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон пеш мебарад, таҳлил шудааст. Стратегияҳои миллӣ, заминаи ҳуқуқӣ, ҳамкориҳои байналмилалӣ ва дурнамои танзими ҳуқуқӣ дар ин самт баррасӣ шудаанд.
Тоҷикистон, ки беш аз 60 дарсади захираҳои оби Осиёи Марказиро дар ихтиёраш ҳаст, дар таъмини амнияти оби минтақа нақши калидӣ дорад. Пиряххо, аз ҷумла пиряхи калонтарини Федченко, муҳимтарин обанбори табиии оби тоза мебошад. Аммо дар зери таъсири таѓйирёбии иќлим вазн ва њаљми он босуръат кам мешавад. Коҳишёбии пиряхҳо ба обтаъминкунӣ, кишоварзӣ, гидроэнергетика ва экосистемаи минтақа таъсир мерасонанд. Эмомалӣ Раҳмон, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳалли як қатор барнома ва стратегияҳои давлатиро барои идоракунии устувори захираи пиряхҳо ба роҳ мондааст. Ин тадбир таҳияи стратегияҳои миллӣ, таҳкими заминаи ҳуқуқӣ ва иштироки фаъолона дар ташаббусҳои байналмилалии экологиро дар бар мегирад. Сиёсати экологии Эмомалӣ Раҳмон ба принсипҳои рушди устувор, адолати байни наслҳо ва истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ асос ёфтааст.
Алҳол дар Тоҷикистон як қатор санадҳои меъёрии ҳуқуқии ҳифзи пиряхҳо, аз ҷумла қонунҳои «Дар бораи ҳифзи муҳити зист», «Дар бораи хоҷагии об» ва «Дар бораи фаъолияти обуҳавошиносӣ» мавҷуданд. Аммо дар кишвар то ҳол қонуни махсус дар бораи пиряхҳо вуҷуд надорад, ки танзими ҳамаҷонибаи ин масъаларо мушкил мекунад.
Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқи шаҳрвандон ба муҳити мусоид муқаррар гардида, ба зиммаи давлат уҳдадории ҳифзи он гузошта шудааст. Ва бисёр умедворкунанда аст, ки таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон Тоҷикистон ба иштирокчии фаъоли ташаббусҳои байналмилалии экологӣ табдил ёфт. Ташаббуси “Соли байналмилалии њифзи пиряхњо”, иштирок дар Созишномаи Париж оид ба таѓйирёбии иќлим, њамкорї бо UNEP, UNDP ва дигар ташкилотњо аз љумлаи корҳо асосї мебошанд. Ин ташаббусҳо ба Тоҷикистон имкон медиҳанд, ки захираҳои байналмилалиро барои мониторинг ва ҳифзи пиряхҳо ҷалб кунад.
Дар таҷрибаи судӣ масъалаҳои марбут ба пиряхҳо дар заминаи баҳсҳои умумии экологӣ ва низоъҳои идоракунии об баррасӣ мешаванд. Аммо мавҷуд набудани қонуни махсус дар бораи пиряхҳо имкони додгоҳҳоро дар ҳифзи ҳуқуқи шаҳрвандон ва созмонҳои экологӣ маҳдуд мекунад.
Ба назар чунин мерасад, ки бояд судҳои махсуси экологӣ таъсис дода шаванд, ки метавонанд масъалаҳои ҳифзи пиряхҳоро муфассал баррасӣ кунанд.
Намунаи фаъолияти кишварҳои хориҷӣ нишон медиҳад, ки чӣ гуна давлатҳои гуногун масъалаи ҳифзи пиряхҳоро танзим мекунанд:
— Швейтсария: қонунҳои кантоналӣ, ки мутобиқшавӣ ба тағирёбии иқлим ва барномаҳои мониторинги пиряхҳоро пешбинӣ мекунанд.
— Перу: Қонуни №30754, ки пиряхҳоро ҳамчун манбаи стратегӣ муайян мекунад.
— Ҳиндустон: аз ҷумла пиряхҳо дар барномаҳои васеътари ҳифзи муҳити зист.
Ин моделҳо аҳамияти ҳамгироии мониторинги илмӣ, баҳисобгирии давлатӣ ва механизмҳои ҳуқуқии масъулиятро нишон медиҳанд. Барои рушди минбаъдаи сиёсати ҳуқуқӣ дар соҳаи идоракунии устувори пиряхҳо пешниҳод карда мешавад:
— таҳияи қонуни махсусгардонидашуда дар бораи пиряхҳо;
— феҳристи давлатии пиряхҳоро таъсис додан;
— ҷорӣ намудани экспертизаи давлатии ҳатмии лоиҳаҳое, ки ба ҳолати пиряхҳо таъсир мерасонанд;
— тавсеаи њамкорињои байналмилалї љињати љалби сармоягузорї ва кўмаки техникї.
Ҳамин тариқ, идоракунии устувори захираи пиряхҳо муносибати системавиро талаб мекунад: механизмҳои ҳуқуқӣ, институтсионалӣ ва байналмилалӣ бояд бо ҳам алоқаманд бошанд. Сиёсати Эмомалӣ Раҳмон комёбиҳои назаррасро дар ворид кардани ин масъалаҳо ба рӯзномаи миллӣ ва байналмилалӣ нишон медиҳад. Аммо барои њифзи муассири пиряхњо иќдомњои иловагї зарур аст: ќабули ќонуни махсусгардонидашуда дар бораи пиряхњо, рушди амалияи судї, таъсиси феҳристи пиряхњо ва њамкории фаъоли байналмилалї.
Идоракунии устувори захираи пиряхҳо ҳамкории густурдаи байналмилалӣ, аз ҷумла табодули маълумоти илмӣ, тадқиқоти муштарак, таҳияи стандартҳои умумии мониторинг ва арзёбии таъсир ба экосистемаҳои пиряхҳоро тақозо мекунад. Тоҷикистон метавонад иштирокашро дар созишномаҳои бисёрҷониба, аз қабили Конвенсияи чаҳорчӯбаи СММ оид ба тағирёбии иқлим (UNFCCC) васеъ намуда, барои таъсиси шабакаи минтақавии мониторинги пиряхҳо ташаббус нишон диҳад.
Тадқиқоти илмӣ дар асоснок кардани тадбирҳои ҳуқуқӣ ва қабули қарорҳо дар соҳаи муҳофизати пиряхҳо нақши асоси мебозад. Тадқиқот ба мо имкон медиҳад, ки динамикаи обшавии обро муқаррар кунем, оқибатҳоро барои захираи об ва экосистема пешгӯӣ кунем ва қоидаҳои аз ҷиҳати илмӣ асоснок тартиб диҳем. Муқаррар намудани алоқаи байни муассисаҳои илмӣ, вазоратҳо ва органҳои давлатӣ аҳамияти калон дорад. Барои бомуваффақият амалӣ намудани сиёсати ҳуқуқӣ дар соҳаи пиряхҳо баланд бардоштани саводнокии экологии аҳолӣ ва ташаккули муносибати масъулиятшиносӣ ба захираҳои табиӣ муҳим аст. Ба ин муносибат бояд барномаҳои махсуси таълимӣ, аз ҷумла барои мактаббачагон, донишҷӯён, мутахассисони соҳаи экология ва ҳуқуқ таҳия карда шаванд. Соҳаи маориф бо риояи қонун ва ҷалби шаҳрвандон ба назорат ва ҳифзи пиряхҳо метавонад мусоидат кунад.
Факултаи ҳуқуқшиносии ДСРТ
